Dijitalleşmenin bir sonucu olarak sosyal medya platformları giderek gündelik hayatımızın ayrılmaz bir parçası olurken bu sanal iletişim ortamı kendi ürettiği kavram ve gerçeklikleri de hayatımıza sokmaktadır. Sosyal medya araçları ile sosyal dünyamıza giren ve onu şekillendiren olgulardan biri “fenomenlik/ fenomen olma” dır.
Sosyal medya sitelerinde fenomenler farklı alanlarda ürettikleri içerikleri kitlelerle paylaşan ancak kendilerini içerik ürettiği alanın uzmanı olarak sunan veya özel yaşamlarından çeşitli kesitleri çoğu kez bir kurgu içinde sergileyen kişilerdir. Bununla birlikte fenomenlik, gençlerin zihin dünyasında “ünlü olmak” anlamına gelmektedir. Fenomenler takipçi sayılarını arttırmak böylece fenomen olma hâlini sürdürebilmek için ilgi çekici, farklı, hayret uyandırıcı, özendirici içerik üretmek ve takipçilerini bir şekilde kendilerine bağlamak zorundadırlar. Fenomenler her ne kadar kendilerini belli bir konunun uzmanı olarak servis etseler de çoğunlukla içerik ürettikleri konu (kozmetik, cilt bakımı, spor, diyet vd.) hakkında profesyonel birikime sahip değillerdir. Bu nedenle fenomenler paylaşımlarını kendi özel hayatları üzerinden üretme ve ekrandan kitlelere ulaştırma yolunu tercih etmek durumundadırlar.
KUSURSUZ HAYATLAR?
Fenomenler, kusursuzlaştırılmış hayatlarını paylaşırken, farkında olarak veya olmaksızın hem toplumda yerleşik değerler hem de kimlik gelişimi aşamasında olan gençler üzerinde birer değişim ajanı rolü üstlenirler. Fenomenlerin herkes tarafından tanınma, beğenilme, takdir edilme ve madden para kazanma istekleri toplulukçu değerlerin bireyci ve haz merkezli değerlere doğru dönüşmesinde rol oynarken gençlerin de değer algılarını etkilemektedir.
Fenomenlerin gençler üzerindeki etkileri öncelikle gençler tarafından rol model alınmaları ile ilgilidir. Gelişimsel olarak kendilerini tanıma, benlik ve kimlik oluşturma aşamasında olan gençler sosyal çevreleri tarafından fark edilmek, onaylanmak, beğenilmek ve takdir edilmek isterler. Aynı zamanda gençler bu dönemde bedenlerine yani dış görünüşlerine odaklanırlar. Fenomenler bu hususlarda ürettikleri içeriklerle gençlere hitap etmekte ve gençlere rol model olmaktadırlar. Ancak fenomenlerin güzellik, cilt bakımı, diyet vb. beden algısına yönelik paylaşımları uzman olmamaları nedeniyle hatalı bilgiler içermekte ve gençlerin çeşitli sağlık sorunlarını yaşamalarına neden olmaktadır. Ayrıca fenomenler tarafından servis edilen beden ve güzellik kriterleri gençlerin benlik algılarını da olumsuzluk etkilemekte. Gençlerin bedenlerinden utanmalarına, içlerine kapanmalarına neden olmaktadırlar.
Fenomenlerin lüks, tüketim ve konformist yaşam biçimine yönelik paylaşımları da gençleri olumsuz etkileyebilmektedir. Fenomenlerin şaşaalı hayatları gençlere cazip gelmekte, daha fazla tüketime ve lükse yönlendirmekte. Bunlar ile varoluşlarını temellendirmelerine ve anlamlandırmalarına kaynaklık etmektedir. Fenomenlerin büyülü ve göz kamaştırıcı hayatlarından etkilenen gençler kanaatkâr, diğerkâm değerlerden hızla uzaklaşarak maddeci, konformist değerleri benimsemeye başlamaktadırlar. Zengin bir yaşama sahip olma isteği gençlerin emek vererek, çalışarak toplumda saygın bir statü elde etme hedeflerine baskın gelmekte ve birçok genç takip ettiği fenomenler gibi ünlü olup daha az zahmet ile daha çok para kazanmayı değer haline getirmektedirler. Burada yeri gelmişken bugün birçok genç için fenomenlik bir meslek olarak kabul görmekte. Geçmişte “Büyüyünce ne olacaksın?” sorusuna verilen “doktor, mühendis, öğretmen” cevaplarının yerini “YouTuber, influencer, sosyal medya fenomeni” cevabı almaktadır.
Hayat X, Y, Z Kuşakları Ve Teknoloji İlişkisi Gençler fenomenlerin etkisiyle sosyal medyayı ünlü ve zengin olma aracı olarak görmeye başladıkça kendi hesaplarında model aldığı fenomenlerin paylaşımlarına benzer içerikler üretmeye, takipçi sayısını arttırmaya, reklam alarak para kazanmaya motive olmakta. Böylece bu sanal mecralarda daha fazla vakit harcamaktadırlar. Gençlerin zamanlarını sosyal medyaya ayırmaları onların bilişsel gelişimlerini, üretkenliklerini, akademik başarılarını ve gerçek sosyal ilişkilerini olumsuz etkilemekte, ayrıca sosyal medya bağımlılığını da tetiklemektedir.
Fenomenlerin özel hayatlarını, mahrem alanlarını sürekli olarak paylaşmaları gençleri teşhirciliği de teşvik etmektedir. Fenomenlerin başlattığı akımların taklit edilmesi, sosyal medyada viral olma isteği genç kullanıcıların paylaşımlarındaki teşhir çıtasını yükselmektedir. Sosyal medyada viral olan bir video ya da görselin kontrol dışı kendiliğinden yayılması, zincirleme paylaşımlar ile kısa zamanda milyonlarca kişiye ulaşması gençlerin mahremiyet ihlalleri, psikolojik, sözel ve cinsel şiddet gibi sorunlarla karşılaşmalarına neden olabilmektedir.
Gençlerin kontrolsüz fenomen olma arzularının yol açacağı bir diğer sorun ise takipçi sayısını artırmak için yabancılarla etkileşime girme, diğer kullanıcılar tarafından gönderilen takip isteklerini çoğu kez düşünmeksizin kabul etmeleri ihtimalidir. Bu durum gençleri siber zorbalığa, cinsel tacizlere, özel hayatın gizliliğine yönelik saldırılara açık hâle getirmektedir.
Sosyal medyada fenomenlerin de aracı olduğu olumsuz etkilerden gençleri korumada birinci dereceden sorumlu olan ebeveynlere büyük görevler düşmektedir. Anne ve babaların çocuklarının kimleri, neyi takip ettiklerine dikkat etmeleri, çocuklarıyla sağlıklı bir diyalog kurmaları, çocuklarını dinlemeleri, çeşitli denetim mekanizmaları geliştirerek çocuklarının sosyal medya aktivitelerini kontrol etmeleri gençlerin sanal mecralarda yolunu kaybetmemeleri için hayati öneme sahiptir.
* KTO Karatay Üniversitesi, Sosyoloji Bölümü Öğretim Üyesi
