Geçen yazımızda bir ölçü birimi olarak endazeden bahsettiğimiz için, kimi okurlarımızın tavsiyelerinden hareketle diğer bazı ölçü birimlerinden de bahsederek, şöyle geçmişe doğru bir ölçüp biçme gezisine doğru yol almak istiyorum.
En çok merak ettiğim ölçülerden birisi elmas denilen, parlak saydam ve görünürde cam gibi olan, ama, bilimsel sonuçlara göre bildiğimiz kömürden başka bir şey olmayan o maddenin ölçüsü olan “karat”tır.
Gerçi altın da karat ile ölçülüyor olsa da, elmasın karatı ile altının karatı aynı değildir. Mesela 1 karat veya 25 karat elmas olabilir de 24 karattan büyük altın olamaz. Çünkü her ikisinin ölçüsünün mahiyeti farklıdır. Elmasta ağırlık karşılığı olan karat, altında saflık karşılığıdır ve tam saf altın 24 karattır. Türkçede biz buna 24 ayar diyoruz ya işte o.
Karat Aslında Keçiboynuzu Tohumudur
Aslını sorarsanız benim asıl merakım burası değildir. Zira, karat aslında keçiboynuzu tohumu imiş. Hani şu aynı zamanda harnup diye bildiğimiz bayağı keçiboynuzunun tohumu. İlginç olan, bu keçiboynuzu tohumlarının hepsinin de aynı ağırlıkta olması imiş. Bu yüzden de bu kadar hafif bir ölçü ölçüsü olması bakımından şayan-ı hayret değil midir?
Derler ki, 1 karat 0.2 gram ağırlığındadır. Bu durumda bir keçi boynuzunun ağırlığını ölçerseniz bu sonuca varırsınız. Öyleyse 1 gram kaç karat eder? Hesap edenler 1 gramın 5 karat olduğunu söylerler.
Diğer ölçü birimlerinden bazılarına gelince. Meselâ kile, arşin, fersah, kulaç, dirhem, okka, batman gibi ölçüler daha 90 yıl öncesine kadar Türkiye’de resmen ölçü birimi iken, bunların bazıları hâlâ yaşları biraz olgun olan büyüklerimiz tarafından da kullanılır. Hâlen daha uğday üreticilerinin ölçüsü kile iledir. Biz onu kilo sansak da öyledir.
Ayrıca, mutlaka bir ağırlık kaldırdığınızda, bir batman yük kaldırdım dediğiniz de mutlaka olmuştur. Ama, bugün kullandığımız kilo ya da grama vurduğumuzda bunun ne kadar ettiğini bilmeyiz.
Ya da, bir fersah yol aldığınızda, bir okka mal sattığınızda bunun ne kadar olduğunu da bilemeyiz. Çünkü biz artık bütün bunları bırakıp uluslararası kullanımda olan ortak ve standart ölçülere geçtik. Ama, İngiltere ve Amerika Birleşik Devletleri gibi bazı ülkeler, uluslararası standart mıtandart dinlememişler, kendi kullandıkları eski ölçüleri kullanmaya devam etmişler. Onların kullandıkları ölçülere geçmeden şu kile, fersah, batman işine bir bakalım.
Bir Günde Kaç Fersah Yol Gidebilirsiniz?
1 fersah 5685 metreye eş değerde iken, 1 batman 7 kilo 692 grama denk geliyor. Eskiden insanların en fazla 3-5 fersah uzağa gidebilmelerindeki sır da orada. Çünkü o zamanlar insanlar yolları yürüyerek gidiyorlardı ve bir günde en fazla da o kadar gidilebiliyordu. Çünkü yanınızdaki hayvanın yüklü olduğunu da hesaba katmalısınız. Onun içindir ki, bir günde en fazla 5 fersah gidilebilirdi.
1 okka 1 kilo 282 gramdır. Özellikle tereyağı alırken kullanılırmış bu ölçü. Eğer 1 okkadan fazla tereyağı alırsanız bu sizin zengin olduğunuzu gösterirmiş.
Gelelim kileye. Kilenin ne kadar kiloya karşılık geldiği yerden yere, yöreden yöreye değişirdi. Ama, bir yerde hep aynı ölçüdeydi. Meselâ, 1 İstanbul kilesi toplam 32 kilo 073625 grama denk gelirken, Diyarbakır ve Malatya gibi yerlerde 15-16 kiloya denk gelirdi. Ama, İstanbul’un hemen yanı başındaki Çatalca’da bir kile neredeyse 145 kilogram demekti.
Yani bu, bir nevi bugün kara mili ile denizci mili, İngiliz galonu ile Amerikan galonu arasındaki farka benziyor. Bilindiği gibi karada yol alırken 1 mil denildiğinde 1609,34 metre gitmeniz gerekirken, eğer denizde gidiyorsanız, en az 1852 metrelik yol almanız gerekiyor.
ABD ve İngiltere Galonları da Birbirini Tutmaz
Amerika Birleşik Devletleri’nde arabanıza benzin alırken 1 galon 3,78541 litre ederken, İngiltere’de 1 galon dediğinizde bunun karşılığı 4,54609 litre demek olur.
İngiltere’de yollarda yard da kullanıldığını bilirsiniz. 1 yard = 0,9144 metre ediyor. Bir de Otoyol çıkışlarındaki çıkış mesafesinin ½ mile ¾ yrd olduğunu gösteren levhaları gördüğünüzde şaşırmayın. Çünkü onlar öyle kullanıyor.
Elinizdeki telefon, televizyonunuz ya da tabletinizin büyüklüğü ne kadar biliyor musunuz? Meselâ benim telefonum 6.5 inch, televizyonum ise 36 inch. Bunun anlamı, 1 inch 2.5400 cm olduğuna göre, benim telefonum 16.51 cm, televizyonum da 91.44 santim büyüklüğündedir demektir. Ama burada elektronik üreticilerinin doğru olan bir yalanıyla karşı karşı karşıyayız. Şöyle ki, metreyi elime alıp ölçtüğümde ne telefonumun ne de televizyonumun en uzun tarafının bu kadar uzun olduğunu bir türlü bulamadım. Ta ki, televizyon kutusu üzerinde yan, yani çaprazlama, alt sol köşeden sağ üst köşeye uzanan çapraz uzunluğu gösteren ok gibi ölçtüğümde ancak bulabildim. Ne yapalım bu da onların kandırmacası.
